Cách chọn ấm tử sa Nghi Hưng không phải ai cũng biết

Ấm tử sa Nghi Hưng có gì đặc biệt?

Ở vùng đất Nghi Hưng – Nghi Hưng thuộc tỉnh Giang Tô (Jiangsu) của Trung Quốc, tồn tại một loại đất sét nổi tiếng được biết đến với tên gọi đất Tử Sa (Zhisa). Đây là loại đất đặc biệt được sử dụng để làm ấm pha trà với chất lượng tuyệt hảo, được ưa chuộng bởi cộng đồng người yêu trà. Đất Tử Sa ở vùng Nghi Hưng (Stone Clay) có cấu trúc và thành phần cấu tạo bao gồm các oxit sắt, silic, mica, kaolinite và nhiều khoáng chất khác, trong đó oxit sắt chiếm phần lớn. Mặc dù có nhiều loại đất hỗn hợp khác nhau, nhưng đất làm ấm tử sa được chia thành hai nhóm chính:

Đất sét đá (Stone Clay)

Để khai thác loại đất này, người ta tìm thấy các vỉa quặng đá tại vùng núi Hoàng Long thuộc Nghi Hưng. Sau khi khai thác, đất được để tự nhiên phơi khô trong một khoảng thời gian, từ đó nó sẽ khô ra và trở thành các viên nhỏ. Những viên nhỏ này được phân loại và đưa vào cối đá để xay thủ công. Sau khi xay xong, bột đất sét đá rất mịn được thu lại sau khi loại bỏ sỏi, cát và tạp chất.

Bột đất sét đá sau đó được đổ vào các bể nước hình chữ nhật cao khoảng một thước rưỡi và được trộn đều với nước. Sau đó, bể nước này được để yên trong 3 ngày, trong thời gian này, đất sét hấp thụ nước và trở nên keo dai. Tiếp theo, đất keo này được chuyển sang một bể khác để làm khô và hình thành khối đất sau khi nước được loại bỏ. Cuối cùng, khối đất này được cắt thành từng bánh nhỏ và bán cho các thợ làm đồ gốm để sử dụng trong quá trình chế tác.

Đất sét thường (Earth Clay)

Đất sét thường (Earth Clay) là một loại đất được sử dụng rộng rãi để sản xuất các sản phẩm gốm thông dụng, bao gồm cả ấm trà. Đây là loại đất có sự phổ biến ở nhiều làng gốm trên toàn thế giới, bao gồm cả các làng gốm tại Việt Nam, mặc dù có thể có một số khác biệt nhỏ về thành phần cấu tạo.

Đất sét thường thường có một cấu trúc tương đối đồng nhất và được hình thành từ quá trình lâu dài của phong hóa đá và phân giải khoáng chất. Thành phần cấu tạo chủ yếu của nó bao gồm silicat nhôm, silicat sắt, silicat kali, và một số khoáng chất khác như quặng sắt và quặng đồng. Tuy nhiên, thành phần chính có thể có sự biến đổi nhỏ tùy thuộc vào nguồn gốc địa phương và điều kiện môi trường.

Sự phổ biến của đất sét thường trong sản xuất gốm là do nó có khả năng dễ dàng chế tạo và có độ bền tương đối cao sau khi nung chảy. Ngoài ra, đất sét thường cũng có khả năng giữ nhiệt tốt, làm cho nó trở thành lựa chọn lý tưởng để tạo ra ấm pha trà. Sự đa dạng trong thành phần cấu tạo của đất sét thường cũng có thể ảnh hưởng đến chất lượng và tính chất của ấm trà cuối cùng, tạo ra những sản phẩm gốm mang đậm nét địa phương và độc đáo.

Những loại đất chính được dùng trong chế tác ấm tử sa:

• Đất sét nguyên khoáng (Original, Natural):

Đất sét nguyên khoáng là loại đất tự nhiên được khai thác trực tiếp từ các mỏ núi đá ở vùng Nghi Hưng thuộc tỉnh Giang Tô, Trung Quốc. Tuy nhiên, hiện tại lượng đất nguyên khoáng còn lại đã không còn nhiều và đang dần trở nên khan hiếm do quá trình khai thác không đúng quy định, thiếu quy hoạch, dẫn đến tài nguyên trở nên khan hiếm. Nhận thức về vấn đề này, chính phủ Trung Quốc đã tiến hành quy hoạch lại các khu vực khai thác thành từng cụm và điểm đặt, áp dụng hình thức đấu thầu cho các nhà đầu tư. Qua đó, những công ty và tổ chức có thể tham gia đấu thầu mà không được phép khai thác bừa bãi, và chỉ có những nhà thầu trúng thầu mới được cấp phép khai thác dưới sự giám sát của nhà nước.

Đất khoáng được khai thác từ quy hoạch này sẽ được bán cho các công ty, nhà máy, xưởng chế tác và nghệ nhân làm gốm. Qua việc kiểm soát việc khai thác, chính phủ hy vọng có thể duy trì tài nguyên đất sét nguyên khoáng và đảm bảo rằng chúng được sử dụng một cách bền vững và có ích cho ngành công nghiệp gốm sứ. Tuy nhiên, vẫn còn tình trạng khai thác bất hợp pháp tồn tại, đe dọa tài nguyên và môi trường. Để giải quyết vấn đề này, cần có sự tăng cường giám sát và trừng phạt những hành vi vi phạm để bảo vệ tài nguyên quý giá này và bảo vệ môi trường xung quanh.

• Đất phối (Mixed):

Theo tên gọi, đất phối là kết quả của việc phối trộn các nguyên liệu đất nguyên khoáng với nhau hoặc kết hợp với một số nguyên liệu tự nhiên khác (thường là cát, vì cát có tính chất và thành phần cấu tạo tương đương). Mục đích chính của việc phối đất là tận dụng nguồn đất nguyên khoáng, bởi vì nguồn đất này ngày càng khan hiếm.

Xem thêm: TRÀ NÓNG VÀ TRÀ ĐÁ - SỰ KHÁC BIỆT GIỮA CHÚNG LÀ GÌ?

Hiện nay, trên thị trường, hầu hết các ấm tử sa được chế tác từ đất phối. Hàm lượng nguyên khoáng trong đất phối có thể thay đổi, và điều này ảnh hưởng trực tiếp đến giá thành của sản phẩm. Đất tử sa nguyên khoáng 100% sẽ có giá cả rất đắt và trở nên hiếm. Do đó, việc sử dụng đất phối là một giải pháp để sản xuất ấm tử sa với mức giá phù hợp hơn và tiếp tục duy trì sự phát triển của ngành này.

Tuy ấm tử sa từ đất phối có chứa một lượng nguyên liệu không phải là đất nguyên khoáng, nhưng quan trọng nhất là khả năng của nó trong việc truyền nhiệt đều và giữ nhiệt tốt. Điều này đảm bảo rằng trà được pha trong ấm tử sa vẫn giữ được hương vị tuyệt hảo và độ ấm ổn định trong quá trình sử dụng.

Đất phối đã trở thành một giải pháp thay thế hợp lý cho việc sử dụng đất nguyên khoáng trong sản xuất ấm tử sa, đồng thời đảm bảo sự tiếp tục phát triển và tồn tại của ngành công nghiệp ấm pha trà tại vùng đất Nghi Hưng – Nghi Hưng.

• Đất nhân tạo (Artificial):

Đất nhân tạo là một loại đất được tạo thành bằng cách phối trộn một số thành phần khoáng chất khác vào đất nguyên khoáng, nhưng tỉ lệ đất nguyên khoáng trong hỗn hợp này rất thấp. Thành phần khoáng chất bổ sung thường có mặt trong đất sét hoặc đất bùn, và khi kết hợp với đất nguyên khoáng, tạo ra một chất liệu mới.

Hiện nay, loại đất nhân tạo này được sử dụng rộng rãi để tạo ra những chiếc ấm với màu sắc đa dạng và bắt mắt. Tuy nhiên, chất lượng của đất nhân tạo không thể sánh bằng đất nguyên khoáng. Do tỷ lệ đất nguyên khoáng thấp, thành phần khoáng chất bổ sung không cung cấp đủ các yếu tố cần thiết để tạo ra chất lượng trà tuyệt hảo. Điều này có thể ảnh hưởng đến mùi vị và chất lượng của trà khi sử dụng ấm làm từ đất nhân tạo.

Mặc dù đất nhân tạo có thể mang lại màu sắc đẹp và thu hút, nhưng trong việc pha trà, đất nguyên khoáng vẫn được coi là lựa chọn tốt nhất để đảm bảo trải nghiệm trà tối ưu.

Các loại đất tử sa

Trên thực tế, có nhiều loại đất được sử dụng để làm ấm, và cách đặt tên của chúng thường dựa trên sắc độ (màu sắc) của đất. Dưới đây là một số loại đất nguyên khoáng cơ bản thường được các nghệ nhân sử dụng:

Đất Tử Sa (Zi ni): Đất này có màu chủ yếu là nâu tím hoặc tím đen.
Đất Hồng Sa (Hong ni): Đất này có thành phần cấu tạo nguyên khoáng tương tự Tử Sa, nhưng lại có màu đỏ nhạt.
Lục Sa nguyên khoáng (Lu ni): Loại đất này có màu xanh lá nhạt. Nó là loại đất hiếm và có kết cấu không bền, thường được phối trộn với Tử Sa hoặc một số nguyên liệu khác để tạo ra ấm.
Đoàn Sa (Duan ni): Loại đất này có hàm lượng thạch anh và khoáng chất cao hơn cả. Màu chủ yếu của Đoàn Sa là màu vàng.
Đất Chu Sa (Zhu ni): Loại đất này thích hợp để làm các dáng ấm nhỏ hoặc vừa phải và được người chơi ấm rất ưa chuộng để sưu tầm. Đất Chu Sa được chiết xuất từ sâu trong tĩnh mạch đá có màu đỏ bóng.

Trong quá trình nung ấm, nhiệt độ sẽ ảnh hưởng đến sắc độ của ấm. Nung ấm ở nhiệt độ cao sẽ tạo ra màu sắc khác biệt so với khi nung ở nhiệt độ thấp. Độ co ngót của đất trong quá trình nung dao động từ 8% đến 27%. Đất sét Nghi Hưng, khi ở dạng tự nhiên, có màu vàng, nâu đen hoặc xanh nhạt. Sau khi nung, đất màu vàng chuyển thành màu da chu, màu đen chuyển thành màu tử sa, và màu xanh biến thành màu gan gà. Màu sắc khác nhau phụ thuộc vào lượng nguyên tố trong đất, đặc biệt là chất sắt.

Đất Tử Sa có khả năng chịu nhiệt độ nung khoảng 1180°C và độ co ngót so với ban đầu khoảng 10% – 11%. Mặc dù nhiều tài liệu mô tả đất Tử Sa có màu tím và được gọi là “cát tím” (purple sand), thực tế thì đất Tử Sa có màu nâu tím (purple-brownish) hoặc màu nâu (brown) nhiều hơn.

Đất Hồng sa

Đất Hồng sa có khả năng chịu nhiệt độ nung khoảng 1100°C và độ co ngót so với ban đầu khoảng 14%. Màu chủ yếu của Hồng sa là đỏ-cam, và vì Hồng sa có nguồn gốc từ đất Tử Sa, nên nó cũng có màu đỏ-nâu. Đáng chú ý, loại đất Hồng sa cũ (hay còn gọi là đất già, đã được khai thác trong một thời gian dài) có màu đỏ sậm hơn, nhưng hiện nay loại đất này trở nên rất hiếm.

Đất Lục sa

Đất Lục sa nguyên khoáng được miêu tả là có chấm màu xanh nhạt (light-green) và là một loại đất hiếm trong tự nhiên. Nhiệt độ chịu nung của nó khoảng 1160°C và độ co ngót so với ban đầu là khoảng 14%. Do Lục sa là một loại đất hiếm và có kết cấu màu sắc không bền, thường được phối trộn với các loại đất khác hoặc các nguyên liệu khác khi làm ấm.

Xem thêm: Top 10 Mẫu Ấm Chén Bát Tràng Cao Cấp Bọc Đồng Đẹp Mê Ly

Đất Đoàn sa

Đất Đoàn Sa nguyên khoáng thường chủ yếu có màu vàng (yellow), và cũng có thể có màu be (beige) hoặc vàng be. Đây là loại đất hiếm trong tự nhiên. Nhiệt độ chịu nung của đất Đoàn Sa khoảng từ 1175°C đến 1180°C, và độ co ngót so với ban đầu là khoảng 12%.

Đất Chu sa

Trong tự nhiên, Chu Sa là loại đất có khả năng chịu nhiệt độ nung cao nhất, khoảng 1700°C, và độ co ngót so với ban đầu dao động từ 18% đến 25%.

Đất sét Nghi Hưng khi nung trở nên rất rắn chắc và bền bỉ, không bị rạn nứt khi có sự thay đổi nhiệt độ trong quá trình pha trà. Trong cấu trúc đất, tồn tại các lỗ khổng khí rất nhỏ, chỉ có thể nhìn thấy được thông qua kính hiển vi điện tử. Điều đặc biệt về đất này là khả năng thẩm thấu hương trà, lưu giữ hương thơm và tạo ra vị đượm đà mà không có loại đất nào khác có thể đạt được.

Quá trình sản xuất ấm tử sa Nghi Hưng

Sau khi mua đất từ các công ty hoặc xưởng chế tạo, người thợ sẽ chia tảng đất thành từng nắm nhỏ với cân lượng kỹ càng. Mỗi nắm đất được cán thành miếng phẳng. Đáy ấm, thành ấm và nắp ấm đều được cắt từ miếng đất này, có khi bằng tay và có khi dùng khuôn. Sau đó, người thợ sử dụng máy quay hoặc đạp bằng chân để ráp và gắn những miếng đất đã nặn sẵn lại với nhau. Sau đó, họ sử dụng dụng cụ bằng gỗ hoặc sừng để miết và làm cho bề mặt láng.

Khi hình dáng tổng quát đã hoàn thành, người ta sẽ chờ cho ấm ráo nước trước khi trang trí và thêm các hoa văn hoặc chữ viết. Những người thợ khéo tay thường viết tên hiệu hoặc thậm chí ghi ngày tháng và niên đại chế tạo lên đáy ấm khi tác phẩm hoàn tất. Thường thì hình dạng của ấm được khắc nổi theo các hình vuông, hình tròn hoặc bầu dục. Một số chiếc ấm đắt tiền có thể có một chiếc nắp nhỏ bên trong hoặc một con dấu khác dưới tay cầm.

Trước đây, các ấm thường có dấu tên của nhà sản xuất để chỉ rõ rằng đó là hàng sản xuất hàng loạt. Nhưng sau này, phần lớn các ấm đều có dấu tên của người thợ, cho thấy nó là một tác phẩm nghệ thuật và nghệ nhân tự hào về công việc của mình. Tất nhiên, như mọi thứ khác, có những ấm có mặt xấu và đẹp. Ngay cả những loại ấm bán với giá thấp cũng có dấu chứng minh nguồn gốc. Tuy nhiên, điều này cũng là một dấu hiệu cho thấy ngành công nghiệp đang thay đổi, mang đến nhiều yếu tố nghệ thuật.

Các loại ấm được sản xuất theo công nghệ hiện đại thường in chữ viết hoặc hoa văn bằng mực không phai. Sau đó, ấm được gửi cho thợ để đặt vào lò nung.

Nghề nặn ấm vẫn đòi hỏi một thời gian học nghề lâu dài theo kiểu sư phụ đệ tử chân truyền. Để hiểu hết bí quyết của nghề, có thể mất nhiều năm. Mặc dù có những người nhái lại các kiểu ấm danh tiếng cũ, nhưng cũng có những nghệ nhân sáng tạo ra nhiều kiểu mới. Những người yêu nghệ thuật cho rằng với phương pháp hiện đại và trình độ cao, những chiếc ấm sản xuất ngày nay có thể có nét độc đáo không kém các chiếc ấm được tạo ra bởi các nghệ nhân trong quá khứ, thậm chí còn vượt trội hơn. Chính chính quyền Trung Quốc cũng đã thành lập nhiều cơ quan nghiên cứu và áp dụng khoa học để tái tạo các chiếc ấm cổ một cách hoàn hảo. Mặc dù là hàng giả, những tác phẩm này có giá trị cao và được bán với giá tương tự như những món đồ cổ cho những người sưu tầm. Bên cạnh giá trị lịch sử, những tác phẩm này còn là niềm tự hào về nghệ thuật của nghệ nhân.

Trong những năm gần đây, triển lãm ấm Nghi Hưng đã được tổ chức nhiều lần tại Bắc Mỹ. Bộ sưu tập của Tiến Sĩ La Quế Tường (K.S. Lo) đã được trưng bày tại các viện bảo tàng nghệ thuật như Phoenix Art Museum, Trung Tâm Văn Hóa Hoa Kiều San Francisco, Indianapolis Art Museum và Ontario Museum trong khoảng thời gian từ 1990 đến 1992.

Các ấm Nghi Hưng cũng đã nhận được huy chương vàng tại các triển lãm quốc tế như Philadelphia năm 1926 và Leipzig cùng Liege trong thập kỷ 1930.

Cách chọn mua ấm tử sa Nghi Hưng

Dựa trên chất đất, kỹ thuật và hình thức của ấm, chúng ta có thể thử nghiệm khi mua ấm tử sa như sau:

Kiểm tra nắp ấm: Nắp ấm không được cong vênh, phải đậy kín. Thả ấm vào chậu nước, nếu nổi bồng bềnh mà không nghiêng lệch, có thể chọn mua dòng ấm Thủy Bình.
Kiểm tra lỗ thông hơi: Bịt chặt lỗ thông hơi trên núm nắp ấm, sau đó nghiêng ấm rót mà không chảy. Điều này cho thấy phần núm và lỗ thông hơi được chế tác chính xác.
Kiểm tra tay cầm ấm: Dùng nắp ấm xoay tròn và kiểm tra tay cầm ấm. Nếu nắp xoay trơn tru và không gây khó khăn, có thể nói phần chế tác của miệng ấm và nắp chuẩn.
Kiểm tra âm thanh: Dùng lợi nắp ấm cà lên thành ấm để nghe âm thanh phát ra. Âm thanh nên có độ thanh trong, sắc nét và vang. Lưu ý không gõ nắp ấm lên thân ấm, vì điều này không tôn trọng ấm. Mỗi chiếc ấm đều chứa đựng tâm huyết của nghệ nhân chế tác và có phần hồn riêng.
Kiểm tra nắp không rơi: Khi rót trà, nghiêng ấm 90 độ mà không rơi nắp. Điều này cho thấy ấm có độ vững chãi và chất lượng tốt.

Xem thêm: Cách nhận biết trà Thái Nguyên ngon

Tất cả những yếu tố trên đã trở thành tiêu chuẩn kinh điển mà tất cả các nhà sản xuất ấm tử sa phải đạt.

Việc chọn mua một chiếc ấm phải bắt đầu từ nhu cầu của người mua. Nếu bạn muốn một chiếc ấm tử sa để sử dụng hàng ngày, thì nên chọn một kiểu ấm đơn giản, không cầu kỳ về hoa văn trang trí, thuận lợi trong việc thưởng trà và có hình thể cân đối, vững chãi.

Còn nếu bạn muốn mua ấm để sưu tầm, trang trí và mang tính nghệ thuật cao, thì nên chọn những chiếc ấm có kiểu dáng độc đáo, hấp dẫn, hoa văn tinh xảo và mang ý nghĩa đặc biệt. Tuy nhiên, vẫn cần đảm bảo rằng những ấm này vẫn đáp ứng được tiêu chuẩn về chất đất và kỹ năng chế tác ấm.

Khi xét đến giá trị của ấm, nên xem xét các yếu tố như hàm lượng khoáng chất trong đất tử sa, kỹ thuật chế tác ấm, cấp bậc nghệ nhân chế tác, nơi sản xuất và quá trình nhập xuất. Vì vậy, khi mua ấm, quý khách hàng cần chú ý đến những điểm trên để lựa chọn một chiếc ấm tốt với giá trị hợp lý.