Trong lối sống của người dân Thủ đô, vẻ tinh tế của nghệ thuật thưởng trà được thể hiện rõ qua việc ưa chuộng sử dụng ấm tử sa. Các nhà hiểu biết sâu rộng về trà đều đánh giá cao ấm tử sa với đặc điểm đặc trưng là không tráng men khi nung, tạo nên một trải nghiệm pha trà độc đáo. Khi ấm tử sa được nung qua nhiệt độ cao, nó mang đến hương vị đặc biệt từ các khoáng chất có lợi như canxi, kẽm, sắt, những thành phần tự nhiên này thường có sẵn trong đất dùng để sản xuất ấm.

Quá trình pha trà sử dụng ấm tử sa không chỉ là việc hòa quyện hương vị mà còn là sự tương tác tuyệt vời giữa lớp khoáng kết tinh trong gốm và nước trà. Điều này có thể giúp giảm độ gắt của nước trà, làm cho hương vị trở nên dịu nhẹ, thanh khiết, thu hút người thưởng trà bằng sự quyến rũ và tinh tế. Nhiều người yêu trà còn có đặc biệt ưa thích bộ ấm chén tử sa, không chỉ vì chất lượng và hương vị mà còn vì vẻ đẹp cổ kính mà mỗi chiếc ấm mang lại khi sử dụng càng lâu.

Để tạo nên những bộ ấm tử sa độc đáo, làm nổi bật nghệ thuật thưởng trà của người Hà Nội, các thợ làm gốm tại làng nghề Bát Tràng, huyện Gia Lâm, Hà Nội phải thực hiện quá trình chế tác thủ công qua nhiều công đoạn công phu và tỉ mỉ. Từ việc chọn nguyên liệu, tạo hình đến quá trình nung chảy gốm đều đòi hỏi sự tinh tế và kỹ thuật cao. Mỗi sản phẩm từ tay những nghệ nhân này không chỉ là dụng cụ thưởng trà mà còn là tác phẩm nghệ thuật, tôn lên giá trị văn hóa và truyền thống của thưởng trà tại Thủ đô Hà Nội.

Các bước tạo ra ấm tử sa hoàn chỉnh

Mọi bước trong quá trình tạo ra ấm tử sa đều được thực hiện bằng tay, tạo nên sự độc đáo và giá trị của mỗi sản phẩm. Do đó, những nghệ nhân có nhiều kinh nghiệm thường là những người tạo ra những chiếc ấm có chất lượng và giá trị tốt nhất. Các loại ấm này thường mang theo đặc điểm và đặc trưng riêng, được kết nối với danh tiếng của từng nghệ nhân và được truyền đến từ thế hệ này sang thế hệ khác.

Đập – Dính đất

Đây là bước đầu tiên quan trọng trong quá trình làm chiếc ấm tử sa. Nghệ nhân phải thực hiện việc đập đều và nhịp nhàng, đảm bảo rằng dải đất được tạo ra là đồng đều, không có sự chênh lệch về độ dày hay mỏng. Mục tiêu là tạo ra một dải đất mịn màng và đồng đều, không xuất hiện những vết đất lổn nhổn trên bề mặt.

Quá trình này không chỉ đòi hỏi sự chính xác trong cách đập đất mà còn đòi hỏi sự khéo léo trong việc điều chỉnh kích thước, kiểu dáng, và chiều dài của dải đất theo yêu cầu của từng loại ấm tử sa cụ thể. Việc này giúp tạo ra nền tảng chắc chắn cho quá trình tạo hình sau này và đồng thời đảm bảo ấm có hình dáng và kích thước mong muốn.

Tạo dáng ấm

Trong quá trình tạo dáng ấm tử sa, có ba dạng chính là tròn-vuông, gân, và hoa, mỗi loại đều đòi hỏi phương pháp tạo hình khác nhau. Đối với ấm tròn, người nghệ nhân thường áp dụng phương pháp đúc lỗ hình trụ để tạo nên thân hình. Đối với ấm vuông, họ sử dụng kỹ thuật luồn ghép thân, trong khi ấm dạng gân thường được tạo ra thông qua quá trình dập thân và ghép nối các phần khác nhau.

Riêng với ấm dạng hoa, đây là một thách thức đặc biệt với những phương pháp tạo hình phức tạp nhất. Nghệ nhân thường phải kết hợp nhiều kỹ thuật, bao gồm tạo hình đúc lỗ hình trụ thân và tạo hình ống chèn thân, kết hợp với kỹ thuật điêu khắc và đắp nổi. Quá trình này đòi hỏi sự tinh tế, sự chính xác và sự sáng tạo, khiến cho mỗi chiếc ấm tử sa dạng hoa trở nên độc đáo và đẹp mắt.

Ghép đáy và nắp miệng

Sau khi tạo miếng đất tròn với kích thước vừa vặn với thân ấm, nghệ nhân bắt đầu bôi một vòng bùn mỡ lên mép miệng. Sau đó, họ đặt màng âm lên và sử dụng dao để cạo sạch bùn mỡ thừa. Bằng cách này, họ sử dụng phách gỗ để đập chặt quanh vùng này, làm cho đáy nồi trở nên vững chắc. Lật ngược miệng ấm và đóng miệng lại theo phương pháp tương tự, dán miếng đất lên và tỉa thành hình. Quá trình này giúp tạo ra thân ấm hình cầu, với bụng phình to và tròn, sẵn sàng cho các bước tiếp theo.

Trong trường hợp ấm hình vuông, nghệ nhân sử dụng cách gõ tương tự để ghép các mảnh âm và đầy vào mặt trên và dưới của nồi. Thân ấm vuông được tạo ra từ việc ghép nhiều mảnh đất sét, sau đó, toàn bộ thân ấm cần được vuốt lại để đảm bảo rằng nó thẳng đứng mà không bị cấn.

Tạo nắp giả trên

Trong quá trình tạo nắp giả cho ấm tử sa, nghệ nhân tiến hành bằng cách đặt một miếng nắp giả hình tròn lên trên miệng ấm, sử dụng dải bùn mỡ để giữ chặt. Sau đó, họ sử dụng dao để gõ chặt, cắt tỉa sao cho nắp giả vừa vặn và đẹp mắt, giữ cho hình dáng của chiếc ấm tử sa trở nên trang nghiêm và thẳng.

Quá trình này đòi hỏi sự khéo léo và tinh tế từ phía nghệ nhân, để tạo ra một nắp giả hoàn hảo, không chỉ là phần bổ sung hữu ích mà còn làm tăng tính thẩm mỹ và tinh tế của chiếc ấm tử sa. Bằng cách này, nghệ nhân không chỉ tạo ra một sản phẩm chất lượng mà còn góp phần làm nổi bật vẻ đẹp tự nhiên và độ duyên dáng của ấm.

Tạo đáy giả dưới

Quá trình tạo đáy giả dưới cho ấm tử sa được thực hiện theo cách tương tự như quá trình tạo nắp giả trên. Nghệ nhân sử dụng một miếng đất giả hình tròn, đặt ghép lên phía dưới của thân ấm, và sau đó sử dụng dải bùn mỡ để giữ chặt. Tiếp theo, họ sử dụng dao để gõ chặt, cắt tỉa sao cho đáy giả vừa vặn và thẩm mỹ, tạo nên một đáy giả dưới cho ấm tử sa.

Luồn chỉ làm miệng

Quá trình luồn chỉ để làm miệng cho ấm tử sa bắt đầu bằng việc bôi một lớp bùn mỡ lên miệng và đáy thùng của thân ấm. Sau đó, nghệ nhân đặt sợi chỉ (bùn nhỏ và mỏng) đã chuẩn bị sẵn lên đó và tiến hành cắt và cạo, tạo ra đường luồn chỉ với độ rộng và hình dáng theo ý muốn.

Làm vòi

Quá trình làm vòi cho ấm tử sa bắt đầu bằng cách lấy một ít đất và sử dụng tay xoa qua lại để tạo thành một đầu lớn và một đầu nhỏ. Đồng thời, nghệ nhân sử dụng dao nhọn để đâm vào giữa và tạo thành một lỗ. Phần bên trong của vòi được tỉa cho thật mịn để đảm bảo nước chảy ra mượt mà. Trong quá trình chế tác, dải đất sẽ được uốn thành nhiều vòi cong theo hình dạng cụ thể của chiếc ấm.

Đối với phương pháp làm vòi vuông, quá trình tương tự như làm thân ấm, nghệ nhân sử dụng phương pháp đúc trong để đập các mảnh đất thành hình vuông. Các mảnh đất có độ dày từ mỏng đến dày, với phần mặt dày sẽ là phần đầu dưới của vòi. Sử dụng khuôn tạo sẵn, nghệ nhân dán các miếng đất lên miếng khác, sử dụng dao để cắt ra số miếng tương ứng theo một góc nhất định, sau đó kết hợp với bùn mỡ. Tiếp theo, họ sử dụng dao để tỉa cho thẳng và mịn, tạo nên vòi vuông với độ chính xác và tinh tế.

Làm quai ấm

Quá trình làm quai ấm bắt đầu bằng việc sử dụng một lượng đất và lăn nhẹ cho đến khi tạo thành một que hình tròn hoặc vuông, tùy thuộc vào dáng ấm mong muốn. Sau đó, nghệ nhân sử dụng dao để cắt xiên hai đầu của que đất, và tiếp theo, họ uốn que thành hình dáng mong muốn của tay cầm.

Làm nắp ấm

Đặt dải đất hình chữ nhật xung quanh miếng đất tròn, sao cho nó vừa vặn với miệng ấm. Nghệ nhân sau đó bôi bùn mỡ vào mép nắp, đặt dải đất đã chuẩn bị sẵn xung quanh và tạo thành hình tròn. Sử dụng dao để cắt bỏ phần đất thừa, dải đất được dán lại này sẽ tạo nên lợi ấm.

Tiếp theo, nghệ nhân tạo núm ấm theo hình mong muốn và dán nó vào giữa nắp đã tạo trước đó. Cuối cùng, họ cắt tỉa hình thức của nắp và sử dụng một ống đồng để luồn một lỗ nhỏ giữa núm và nắp, giúp thoát khí khi sử dụng.

Lắp ghép vòi – quai ấm

Trong quá trình lắp ghép vòi và quai ấm cho ấm tử sa, bước đầu là tạo một lỗ hoặc nhiều lỗ tùy thuộc vào kiểu dáng mong muốn, ở nơi nơi sẽ lắp đặt vòi và tay cầm trên thân ấm. Sau đó, nghệ nhân bôi mỡ đất, đặt vòi và quai vào lỗ đã tạo và thực hiện quá trình xén và làm phẳng.

Lưu ý rằng vòi và tay cầm của ấm, cùng với núm ấm, phải nằm trên cùng một đường đối xứng hai bên thân ấm và không được để lệch

Tạo miệng ấm

Sau khi đã tạo xong nắp, bước tiếp theo là tạo miệng ấm. Nghệ nhân sử dụng một chiếc dao để tạo ra một hình tròn có kích thước phù hợp trên miệng ấm. Sau đó, họ sử dụng dao để cắt và tạo ra mảnh miệng với hình dáng đã vẽ trước.

Cuối cùng, nghệ nhân sử dụng dao để cạo và làm mịn phần bên trong của miệng ấm, nhằm tránh tình trạng nắp bị rơi khi sử dụng.

Làm mịn và đóng triện

Định hình, phơi khô chờ nung

Quá trình định hình và phơi khô ấm trà tử sa là bước quan trọng để chuẩn bị cho quá trình nung sau này. Sau khi đã hoàn thiện hình dạng của ấm trà, nó cần được đặt nơi bóng râm để phơi khô. Thời gian phơi khô thường kéo dài từ 2 đến 3 ngày, nhưng có thể tăng lên nếu thời tiết ẩm ướt hoặc trời mưa.

Nung ấm